Soʻz

Soʻz
	;
Qardosh loyihalar
	Vikipediyadagi maqola Vikimaʼlumotlar sahifasi Vikilugʻatdagi maʼnolari Vikiombordagi tasvirlar Wikinewsdagi yangiliklar

Soʻz – tilning narsa-hodisalar, jarayonlar va xususiyatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan eng muhim strukturmaʼnoviy birligi; oʻz tovush qobigʻiga ega boʻlgan, borlikdagi narsalar haqidagi tushunchani, ular oʻrtasidagi aloqani yoki ularga munosabatni ifodalay oladigan, turli grammatik maʼno va vazifalarda qoʻllanadigan eng kichik nutq birligi, leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan koʻrinishi.

A

	Allohdan oʻzganing yuzi uchun aytilgan soʻzda yaxshilik yoʻq^[1].
	— Abu Bakr Siddiq

	Aqlli odamning soʻzi jonga oziq, Aqlsiz odamning soʻzi jonga qoziq^[2].
	— Otalar soʻzi

	Aqlli, shuurli boʻlsa har kishi, Faqat kerak soʻzni soʻzlashdir ishi!^[3]
	— Otalar soʻzi

	Aytur soʻzni ayt, aytmas soʻzdan qayt!^[4].
	— Alisher Navoiy

	Azizim, tinchlik tarafdori boʻlgan til bir ogʻiz soʻz bilan yuzlab mushkul tugunni yecha oladi, bemahal yeyilgan fitna qoʻzgʻatuvchi soʻz esa soʻzlovchining boʻynini sirtmoqqa tushiradi. Chunonchi aytadilar: Aqling bilan tagiga boqqin, Foyda-yu ziyonga toʻla boylik u!^[5].
	— Xoja Samandar Termiziy

	Azizim, oʻylab aytilmagan soʻz hali qayta ishlanib tozalanmagan oltinga oʻxshaydi. Sen soʻz aytishdan avval yaxshilab oʻyla, fikr boyligini imtihon mahali bilan sina, qaysi soʻz tekshiruvdan yaxshi oʻtsa oʻshani tilga keltir! Bayt: Har soʻzki yaxshilab oʻylangan emas, Aytishu yozishga aslo arzimas!^[6]
	— Xoja Samandar Termiziy

B

	Bekitikcha soʻzni aytib boʻlmaydi, Har majlisda aytib, qaytib boʻlmaydi^[4].
	— Saʼdiy Sheroziy

	Belgi boʻlsa, odam yoʻlda adashmaydi, aqli boʻlsa, kishi soʻzda adashmaydi^[7].
	— Mahmud Qoshgʻariy

	Beodoblik faqat qilmishda emas, soʻzda ham boʻladi^[8].
	— Abul Faroj

G

	Gunohsiz kishi soʻzga botir boʻlur^[9].
	— Saʼdiy Sheroziy

H

	Haqiqatdan ham soʻzning lazzati uni gapirishda emas, balki eshitishdadir^[10].
	— Abulbarakot Qodiriy

	Har bir kishining soʻzi aqliga yarasha boʻladi.
	— Otalar soʻzi^[11]

	Har bir soʻzning oʻz oʻrni bor, har bir ishning oʻz mavridi.
	— Otalar soʻzi^[11]

I

	Ikki narsa foydasiz: hikmatsiz soʻz va tafakkursiz sukut^[12].
	— Otalar soʻzi

	Insonni soʻz ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhari sharifroq yoʻq ondin^[13].
	— Alisher Navoiy

	Inson soʻzi bilan taniladi, axloqi bilan maqtaladi.
	— Otalar soʻzi^[2]

J

	Javobning yumshogʻi gʻazabni soʻndiradi, soʻzning qattigʻi odamni oʻldiradi.
	— Otalar soʻzi^[14]

K

	Kishi uchun nogahoniy oʻlim ikki narsadan keladi: ortiqcha boylik uchun intilishdan va bemaʼni soʻzlarni koʻp gapirishdan^[15].
	— Otalar soʻzi

	Koʻpincha soʻz aytib, boʻldim pushaymon, Aytmagan soʻzimdan — doimo shodmon^[13].
	— Abu Abdulloh Rudakiy

M

	Mol-dunyoni qancha termagin, u tugaydi, ozayadi. Yozilsa-chi, soʻz abadiy qoladi, olamni kezadi^[16]^[17].
	— Yusuf Xos Hojib

O

	Odamning aqli soʻzidan bilinadi^[3].
	— Otalar soʻzi

	Oltin va kumushning qadriga zargar yetgani kabi soʻz javharini ham faqat soʻz ustalari anglaydilar. Yerga tushgan bir gulni hayvon ogʻziga olib chaynaydi, qadriga yetmaydiganlar bosib-yanchib oʻtadi. Yana shundaylar borki, uni olib hidlaydilar, bahramand boʻladilar^[13].
	— Anvar Oydin

Q

	Qalbdan chiqqan soʻz qalbga yoʻl oladi^[13].
	— Nizomiy Ganjaviy

S

	Sidqu safo tula „Guliston“ aro, Saʼdiy goʻzal soʻzni aytmish mutlaqo: „Soʻzni oʻylamasdan gapirma har dam, Yaxshi soʻz kechikib aytilsa ne gʻam?“^[18]
	— Xoja Samandar Termiziy

	Soʻz amal bilan durust boʻladi. Amal va soʻz niyat bilan durust boʻladi. Soʻz, amal va niyat sunnat bilan durust boʻladi^[19].
	— Hasan al-Basriy

	Soʻz aqlning tarozusidur^[20].
	— Otalar soʻzi

	Soʻz aql oʻlchovidir^[20].
	— Otalar soʻzi

	Soʻz borki, togʻga koʻtaradi, soʻz borki, gʻorga itaradi^[20].
	— Otalar soʻzi

	Soʻzda kerak maʼnoyu maʼnida zavq, Soʻzlaguvchida soʻz uchun dardu shavq^[21].
	— Haydar Xorazmiy

	Soʻziga boqma, koʻziga boq, Oʻziga boqma, soʻziga boq^[12].
	— Otalar soʻzi

	Soʻz kishining yuragidan darak beradi^[22].
	— Otalar soʻzi

	Soʻzlovchi kishi badxulq boʻlsa-da, baʻzan uning soʻzlariga diqqat qil, goho yomon ogʻizdan ham yaxshi soʻz chiqib qoladi^[23].
	— Otalar soʻzi

	Soʻzning aytuvchisiga qarama, aytgan soʻziga qara^[23].
	— Otalar soʻzi

	Soʻzning yomoni amal qilinmay bekor ketganidir^[10].
	— Abu Ali ibn Sino

	Soʻz qattigʻi el koʻngliga ozor aylar, Yumshogʻi koʻngillarni giriftor aylar^[24].
	— Alisher Navoiy

T

	Til keskir qilich, soʻz esa qaytarib boʻlmas oʻqdir.
	— Otalar soʻzi^[11]

Oʻ

	Oʻz yerida aytilmagan soʻz hech kim yoʻq yerda chalingan kuyga oʻxshaydi.
	— Otalar soʻzi^[11]

Sh

	Shirin soʻz odamlarning qalbini bogʻlovchi zanjirdir.
	— Otalar soʻzi^[25]

Manbalar

↑ Tursun 2006, s. 150.
↑ ^2,0 ^2,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 116.
↑ ^3,0 ^3,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 61.
↑ ^4,0 ^4,1 Tursun 2006, s. 148.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 186.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 203.
↑ Tursun 2006, s. 67.
↑ Voronsov 1989, s. 402.
↑ Tursun 2006, s. 146.
↑ ^10,0 ^10,1 Tursun 2006, s. 144.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 122.
↑ ^12,0 ^12,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 112.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Tursun 2006, s. 143.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 208.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 200.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 19.
↑ Tursun 2006, s. 69.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 202.
↑ Tursun 2006, s. 33.
↑ ^20,0 ^20,1 ^20,2 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 113.
↑ Hamidjon Xomidiy & Mahmud Hasaniy, s. 111.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 118.
↑ ^23,0 ^23,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 111.
↑ Tursun 2006, s. 141.
↑ Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 95.

Adabiyotlar

Xomidiy, Hamidjon; Hasaniy, Mahmud. Mashriqzamin hikmat boʻstoni. Toshkent: „Sharq“ nashriyotmatbaa konserni, 1997 — 251-bet. ISBN 978-9943-00-130-5.
Tursun, Ahmad. Sharq donishmandlari hikmatlari. Toshkent: „Sharq“ nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, 2006 — 208-bet.
Voronsov, Vladimir. Tafakkur gulshani, Sharifa Abdurazzoqova tarjimasi, Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyoti, 1989 — 464-bet. ISBN 5-635-00915-X.

[FOOTNOTETursun2006150-1] Tursun 2006, s. 150.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997116-2] 2,0 ^2,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 116.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy199761-3] 3,0 ^3,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 61.

[FOOTNOTETursun2006148-4] 4,0 ^4,1 Tursun 2006, s. 148.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997186-5] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 186.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997203-6] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 203.

[FOOTNOTETursun200667-7] Tursun 2006, s. 67.

[FOOTNOTEVoronsov1989402-8] Voronsov 1989, s. 402.

[FOOTNOTETursun2006146-9] Tursun 2006, s. 146.

[FOOTNOTETursun2006144-10] 10,0 ^10,1 Tursun 2006, s. 144.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997122-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 122.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997112-12] 12,0 ^12,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 112.

[FOOTNOTETursun2006143-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Tursun 2006, s. 143.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997208-14] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 208.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997200-15] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 200.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy199719-16] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 19.

[FOOTNOTETursun200669-17] Tursun 2006, s. 69.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997202-18] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 202.

[FOOTNOTETursun200633-19] Tursun 2006, s. 33.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997113-20] 20,0 ^20,1 ^20,2 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 113.

[FOOTNOTEHamidjon_XomidiyMahmud_Hasaniy111-21] Hamidjon Xomidiy & Mahmud Hasaniy, s. 111.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997118-22] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 118.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy1997111-23] 23,0 ^23,1 Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 111.

[FOOTNOTETursun2006141-24] Tursun 2006, s. 141.

[FOOTNOTEXomidiyHasaniy199795-25] Xomidiy & Hasaniy 1997, s. 95.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]