Nozik iboralar

Nozik iboralar (arabcha: نوابج الكليم; “Navobigʻ ul-kalim”) — Az-Zamaxshariyning Ubaydulla Uvatov tomonidan arab tilidan oʻzbek tiliga tarjima qilinib 1992-yilda nashr etilgan asari.

Iqtiboslar

Yoki ilmli bo‘l, yoki ilmga tayanib ish tutadigan bo‘l, loaqal ilmni tinglab eshitadigan bo‘l, biroq to‘rtinchisi bo‘lma, chunki kasodga uchrab halok bo‘lasan (juvonmarg bo‘lasan).
Pastkash kimsaning o‘z nasl-nasabini maqtab, u bilan faxrlanishi, chanqoq kishining suv shuʼlasi (sarobi)ni ko‘rib aldangani kabidir.
To‘g‘ri va haq yo‘ldan yurgan kishining yurishi arslon yurishidan ko‘ra ham mahobatliroq (haybatliroq)dir.
Tun-u kunni o‘tkazaman-u, lekin bugungi kunim kechagi kunimdan yaxshiroq bo‘lmayotir, chunki zamona kundan-kunga halokatga tomon bormoqda, shunday ekan, kechagi kun bugungidan avloroq, bugungi kun esa ertagidan yaxshiroqdir.
Haqiqat va adolat bilan to‘g‘ri siyosat yurgizmagan har bir rahbar va boshliq qattiq azob-uqubat va baloga giriftor bo‘lur.
Agar biror qayg‘u-alam yuz bergani yoki taʼziyali joyni eshitsang, darhol u yerga bor, agar ziyofat-u mehmondorchilikka chaqirilsang, unda o‘zing o‘ylab ish tut (o‘zing bilasan).
Odamlarning eng xotiri kuchlisi ularning ichidagi eng unutuvchisidir, ko‘ngillarning eng yumshog‘i salobatligi-yu shafqatlisidir.
Mol-mulkni behuda isrof qilish kufrona “neʼmatdir”, o‘ylamasdan boyligini sarflash to‘liq tanazzulga olib keladi.
Podshohning eng yaqin kishisi yaqinlarning ichidagi eng ulug‘idir, xavf-xatar paytlarida ularga (xavf-xatarga) yaqinrog‘idir.
Xudo ko‘rsatmasin, agar seni og‘ir qayg‘u-hasratlarning kuchli yellari o‘rab olsa, unda dod-faryod-u fig‘onlaring foyda bermas.
Agar senga nisbatan o‘z birodaring biror xiyonat qilsa, unga yaqinlashishdan o‘zingni tiy, uning makr-u hiylasidan o‘zingni muhofaza etishga harakat qil.
Har qanday ishni boshlashdan avval Allohning rizoligini o‘yla, aks holda qilgan ishlaringning hammasi behuda bo‘lib, zoye ketadi.
Ahmoq kishi hikmat lazzatini bilmaydi, bamisoli tumov kishi gulning hidini sezmaganidek.
Biror mamlakat (hokimiyat) ishlarining orqaga ketishiga sabab — tuzuklari-yu tartibotlarining susayishidandir.
Halol-pokiza kishi doimo xotirjam-u tinchlikdadir, birovga xiyonat-u yomonlik qiladigan kishi esa halokatga giriftordir.
O‘z birodaring so‘zini sukut saqlab tinglab, uning hurmatini o‘rniga qo‘y, garchi uni eshitishga rag‘bating va mayling yo‘q bo‘lsa ham.
Agar tilingning ortiqcha so‘zlashiga ega bo‘la olmasang, unda tizgining jilovini shaytonga topshirgan bo‘lasan.
Odamlar ichidagi eng yaramasi xasisidir, ularning ichidagi eng yalqovi — pastkashidir.
Pora faqat nohaqligu zolimlarga yordam berguvchidir.
Ko‘pchilik odamlar haqiqatdan yiroqdir, ularning talab va daʼvolari yolg‘on-u bo‘hton (botil)dir, yaʼni aytgan so‘zlari-yu ishlari o‘zlariga muvofiqdir.
Odamlarning eng aziz va hurmatlilari qayg‘u-hasrat-u tashvishli damlarda bilinur, go‘yoki bu tashvishlar ular (hurmatli kishilar) uchun tug‘ishgan opa-singildek yaqindir.
Savdogarning shuhrati va obro‘-eʼtibori kissasida, olimning shuhrati-yu obro‘-eʼtibori yozgan kitoblarida (asarlarida).
O‘zini saxiy, mard va himmati baland ko‘rsatib, aslida xor-u zor, haqir va qadri tuban bo‘lgan odamlardan qo‘rq, toki bir kun o‘zlarining xasisliklari birla ongsizlikdan mard odamni tuzoqlariga tushirgaylar.
Tilingdan chiqqan sadaqa (yaʼni pand-u nasihating va mavʼiza-yu hasanang) baʼzan qo‘lingdan (mol-dunyongdan) chiqqan sadaqangdan ko‘ra xayrliroqdir.
Arslon nafaqat chuqur qazish bilan ovlanib qolmay, ko‘pincha u hiyla bilan ham ovlanadi (qo‘lga tushiriladi).
Seni kechayu kunduz ziyorat qiluvchilarning ko‘pchiligi seni haddan ortiq ko‘klarga ko‘tarib maqtab, oxir-oqibat adovatga duchor qiluvchilardir.
Ko‘p so‘zlar borki, ular seni jang-u jadalga solib, halokatga giriftor qiladi yoki ulardan qaytarsa ham yelka chuquringni gul kabi qizargan holga keltirgandan keyin qaytaradi (yaʼni ko‘p mashaqqatlardan keyin).
Yer-u zaminning ko‘rkamligi olimlar bilan bo‘lsa, osmon-u falakning ziynati esa yulduzlar bilandir.
Muhammad payg‘ambar alayhissalomning tutgan yo‘llari mening yo‘limdir, baxt-u saodatim ham, najotim ham shu yo‘ldir.
Quyosh nurlarini berkitib bo‘lmaganidek, haqiqatning chirog‘ini ham so‘ndirib bo‘lmas.
Yozilgan kitob nusxasining to‘g‘riligi ko‘z qorachig‘ining boqqaniga bog‘liqdir, rivoyatning inobatlisi (ishonchlisi) esa serob suvdan ham ortiqroq qondirar.
Zimmangda farz bo‘lgan narsani qarz va burch o‘rniga qo‘y. Bu hol qalbing-u dilingga rohat baxsh etib, shon-u sharafing va obro‘yingni saqlash uchun eng to‘g‘ri yo‘ldir.
O‘zi sazovor bo‘lmagan hamd-u sanoyu maqtovlarni talab qilish uyatsiz, telba odamlarning odatlaridandir.
Seni kasod-u inqirozga uchrashdan ogoh qiluvchi kishiga lutf bilan muomalada bo‘l, qo‘rqma, zarari yo‘q, ziyoni yo‘q, deb yupatuvchilardan uzoqroqda bo‘l.
Sening qilayotgan ishlaringdan dushmaning ogoh bo‘lib, ulardan ko‘z yumishi senga ilon chaqqandan ko‘ra ham zararli va mashaqqatli bo‘ladi.
Aql-idrok va shariatga amal qilib ish tutgan banda asl va ikkinchi darajali maqsad-u matlablarini jam qilishi muqarrardir.
O‘tgan zamonlarda ilm-u fazilat sohiblari podshohlaridan o‘z og‘irliklariga barobar oltin hadya olardilar, asta-sekin zamonlar o‘tishi bilan ularning qiymatlari kamayib, itlar-u olmaxonlar (qarmoqlar) ulardan afzal bo‘lib, qoldi, yaʼni nodonlar olimlardan ortiq ko‘riladigan bo‘lib qoldi.
Har bir vazir qaychi misolidir (agar qaychining bir tayanch tomoni bo‘lmasa ikkinchi tomoni hech narsaga qodir bo‘lmaydi), chunonchi Muso payg‘ambar vaziri Horun bilan mukammal bo‘lgan.
Olijanob va himmatli odamning “go‘shtini” hasad ahli “yeydi”, go‘yo qurt-qumursqalar arslon bolasini yegani misoli.
Kimki adovat-u xusumatni eksa, albatta u tashvish-u mashaqqat o‘radi.
Vijdon azobiyu taʼnadan to‘g‘ri bo‘lmagan odamni (kimsani) taʼlim-tarbiya va qiynash ham to‘g‘rilashi amrimahol.
Mansab ilinjida bo‘lgan (qaram) kimsalarning tomirlari-kesilgandir, ular oladigan farmonlari esa bir-biriga zarba beruvchilardir.
Xastalik va muhtojlik — bular ikkalasi shunday bir baloki, hatto xutbon (eng taxir, achchiq ichimliklardan hisoblanadi) ichimligidan ko‘ra ham achchiqroqdir.
Kimniki qo‘lidan xayr-barakali va purhikmat ishlar kelmasa, uning nasabining sharifligi-yu, ulug‘ligi foyda keltirmas.
Kimki baxt-iqbolli, solih kishilarning etagiga yopishsa, u albatta murod-u maqsadiga erishib, xayr-u baraka topar.
O‘z vaʼdasida turmagan, turli-tuman vaj-karsonlar ko‘rsatuvchi kimsa hech qachon mard va himmatli inson bo‘lolmaydi.
Qo‘rquvga mubtalo bo‘lgan kishi (quyon misoli) faqat qochishdan najot izlaydi.
Ilm-u maʼrifatli odam takabburlik qiluvchi doimo nodon kimsalarning burnini to‘zon-tuproqqa to‘ldirur.
Odamlar turli-tuman bo‘ladilar, afsuski ularning aksariyati nopokdirlar.
Tog‘ tepasidagi qoyalarni ko‘chirish minnat eshitish yuklariga nisbatan yengilroqdir.
Sen yetmish yoshga kirgan bo‘lsang-da, hamon arslon misoli yirtqich hayvonsan, chunki, mol-dunyo hirsida mudom qo‘lingni (har tomonga) cho‘zasan.
Xotin zoti agar qalbing ular ishqiga giriftor bo‘lganini sezsa, burningni tuproqqa ishqaydi.
O‘tkir qilichning boshga tushadigan zarbasi baʼzi nodonlarning hukmi ostida mute (itoatda) bo‘lib yurishdan afzaldir.
Qilichga qin(g‘ilof) va yirtqich qushda o‘tkir tirnoq bo‘lishi shak-shubhasizdir (bu hikmat er kishida kerakli anjomlar-u qatʼiy azm-u qaror bo‘lishi kerak degan maʼnoni anglatadi).

Manba

1. Ziyouz.uz — Ziyo istagan qalblar uchun!