Doʻstlik – ijtimoiy-axloqiy va psixologik tushuncha. Oʻzaro hurmat, yoqtirish, manfaatlarning umumiyligi, yaqinlik, bir-birini tushunishga asoslangan kishilar oʻrtasidagi munosabat shaklini ifodalaydi.
Aql sohibi boʻlgan doʻst araz tufayli oʻz doʻst tashlab yubormaydi, imkoni boricha avvalgi doʻstli qayta tiklashga harakat qiladi. Kimki aybdor boʻlsa aybdor tomon avval uzr soʻrasa va aybiga iqror boʻlsa avvalgi doʻstlik yana qayta tiklanadi. Ammo har ikki tomon bir-biriga xoʻmrayib, „sen uzr soʻra“ qabilida yursa, ittifoqlik nifoq bilan, muhabbat esa haqiqiy adovat bilan almashishi muqarrardir[2].
Aybsiz doʻst qidirgan kishi yakkalanib qoladi. Arzimas aybi uchun xafa boʻlaveradigan kishining doʻstlari dushmanga aylanaveradi. Doʻstining oʻzidan oʻzib ketayotganini koʻra olmagan kishi gʻam ostida yuraveradi[3].
Azizim! Sen shunday yoʻl tutki, bu bilan sen haqiqiy odamga aylangin, bilim va tajriba sohibi boʻl, yaxshilar suhbatidan oʻzing uchun bir natija chiqar, yomon kishilar qilayotgan ishni koʻrib, ularga aslo koʻngil berma, behuda soʻzlovchilarning bemaʼni soʻzlari yuragingga taʼsir qilib, koʻngil oynasini xiralantirmasin! Doʻstni dushmandan ayirish yoʻlini oʻrgan: Doʻsting uchun jonni fido aylagin, Doʻstingni dushmandan judo aylagin. Yaxshi ishga undar doʻsting har onda, Yordam berar tashvish yetgan zamonda![4]
Baʼzi hakimlarning aytishicha, bir doʻst ikkinchi doʻstning ayblaridan ogoh boʻlib qolsa, uni hargiz birovlariga aytmaydi. Ammo doʻstning bitta yaxshi xislati va hunari borligini bilsa, uni oʻnta qilib koʻrsatadi[5].
Bir hakim buyuradi: „Doʻsting senga nasihat qilishdan erinsa, toʻgʻri yoʻl koʻrsatishga urinmasa, aybingdan seni ogoh qilmasa, unday doʻstdan kechmoq va uzoqlashishdan gʻamga tushmoqni xayolga ham keltirmaslik kerak. Sheʼr: Kimki ayblaringni aytsa agar yuzingga, Koʻzlaridan shod boʻlib oʻpsang hamki oz erur[6].
Bir hakim shunday deydi: — Doʻsting bergan maslahat tufayli ish tutsang-u, biroq natija yomon boʻlib chiqsa, sen doʻstingni malomat qilma, unga: „Sen aytgandek qilaman deb, ishim chappasidan ketdi, nega ham senga maslahat soldim-a!“ demagin. Chunki yana ish yuzasidan nochor unga maslahat solsang, maslahati toʻgʻri boʻlsa-da, oqibati yomon boʻlishidan qoʻrqib, senga aytmaydi[7]. [„Favoqih al-julaso“ asaridan]
Donolarning aytishicha, doʻst uch xil boʻladi. Birinchisi „joni doʻst“ boʻlib, bunday doʻst haqiqiy hisoblanadi va u oʻz doʻsti uchun jonini ham ayamaydi. Ikkinchisi „til doʻst“ boʻlib, u tilda doʻstlik izhor qiladi, ammo boshga biror kulfat tushsa oʻzini olib qochadi. Uchinchisi „non doʻsti“ boʻlib, bunday doʻst yeb-ichish — dasturxon uchungina doʻst boʻladi. Puling tugagandan keyin esa qorasini koʻrsatmaydi.[13].
Donolarning aytishicha, uch guruh kishilar bilan doʻstlik yoʻlini tutish maqsadga muvofiqdir. Birinchisi, ilm ahli boʻlib, ular oʻz hayotlariniilm-u odob bilan oʻtkazgan va hayotning barcha achchiq-chuchugini tortgan boʻladilar. Ikkinchisi, baxtiyor, tabiati saodatmand kishilar, ular oʻz doʻstlarining ayblarini odamlardan yashiradilar va hech qachon oshkor qilmaydilar. Xilvatda doʻstdan sodir boʻlgan xatolarni yuzlariga aytib beradilar va ulardan hech bir nasihatlarini ayamaydilar. Uchinchisi, begʻaraz va betama kishilar boʻlib, ularning doʻstliklari haqiqiy, biror foyda topish evaziga qurilmagan boʻladi[13].
Dunyo safosi bilan, doʻst vafosi bilan goʻzal, oʻz doʻstining aybini ochib yurgan kishi razil kishidir. Yomon odamga yoʻldosh boʻlgandan koʻra, oʻtda kuygan yaxshi[5].
Doʻstga ham, dushmanga ham yaxshilik qilish yaxshidir. Agar doʻstingga yomonlik qilsang, u senga dushman, dushmaningga yaxshilik qilsang, u senga doʻst boʻladi[16].
Doʻstlik ipi juda nozikdir. Har ikki tomon bu ipni uzilmasligi uchun qaygʻurmogʻi kerak. Bir nomaqbul ish tufayli oraga araz tushsa, bu araz kuchaymasdan avval uzr soʻrash yoʻlini tutmoq kerakki, eskimagan araz tezda yoʻq boʻladi. Araz eskigach, garchi u yengil boʻlsa ham, muhabbat qayta tiklanishi qiyinlashadi, tiklanganda ham avvalgidek boʻlmaydi[21].
Ey aziz, bilginki, doʻst doʻstning yonida boʻlsa ham yoki uzoqda boʻlsa ham ular bir-birlariga nisbatan hech oʻzgarmaydilar, bir-birining shodligiga hamdard boʻladi, gʻam kelsa, birga kuyishadi, doʻstiga yaxshilik qilsa uni unutadi. Doʻst unga yaxshilik qilsa hech qachon unutmaydi, agar doʻstda xato sodir boʻlsa kechiradi, doʻstiga yaxshilik qilsa u qaytararmikan deb tama koʻzini tikmaydi. Faqat molparast kishilar boylik bilan barcha narsani oʻlchaydigan kishilargina shunday xayolda yurishi mumkin[6].
Hakimlarning aytishlaricha, har kim badavlatlik paytida doʻstlariga yordam qoʻlini choʻzmasa, bechoralik paytida hech kim unga ham qoʻlini choʻzmaydi. Soʻradilar: „Doʻst kim?“ Javob berdi: „Ogʻir kunlarda qoʻllagan kishi!“
Ikki oqilning doʻstligi aql taqozosicha boʻlib, bu doʻstlikning umri boqiy boʻladi. Ammo ikki nodonning doʻstligi esa barqaror boʻlmaydi, chunki ular oʻz manfaatlari yuzasidan tezdagina urishib qoladilar. Ikki johil doʻstligi esa hech qachon boqiy boʻlmaydi, ular biror narsa ustida bir qarorga kelolmaydilar, natijasi esa zarar bilan tugaydi[13].
Men umrim davomida ixlosmandlarimga qaraganda tanqidchi doʻstlarimdan, ayniqsa ularning tanqidi muloyim va doʻstona suxan bilan izhor etilganida koʻproq foyda olganman[3].
Parvardigor bizga nasiba qilib yaratgan neʼmatlar va roʻyolar (boyliklar) ichida doim qadr-qimmat qilishimiz lozim boʻlgan, eʼzozlashimiz shart boʻlgan oliy fazilat — doʻstlik va mehr-oqibatdir[26].
Uchta ish sen haqingda doʻstingda yaxshi fikr hosil qiladi: uni salom bilan qarshi olishing, majlisda joy berishing, uni u yaxshi koʻradigan ismlar bilan chaqirishing[1].
Yasovuldan doʻst tanlama, chunki u haqiqatni tan olmaydi. Sen unga ming martalab nonu suv tutqazsang-da, undan bir marta ham issiq (ovqat) soʻrab ololmaysan[1].
